Danas je srijeda, 28. jun, 179. dan 2023. Do kraja godine ima 186 dana.
1389 – Na polju Kosovu vođena presudna bitka srpske i turske vojske, koja je označila početak kraja nezavisne srpske države i otvorila vrata Turcima za dalji prodor u Evropu. Oskudni istorijski podaci ne otkrivaju tok bitke, čak ni ko je pobijedio. Pretpostavlja se da je turski sultan Murat Prvi, koji je na Kosovo stigao sa sinovima Bajazitom i Jakubom, predvodio 40.000 vojnika, a da je srpski knez Lazar Hrebeljanović sakupio 25.000 boraca. Srpski kralj Bosne Tvrtko Prvi Kotromanić – koji je knezu Lazaru, suočenom sa najezdom Turaka poslije pada u vazalni položaj romejskog i bugarskog cara, pritekao u pomoć odredom pod komandom velikog vojvode Vlatka Vukovića – pisao je Trogiranima 1. avgusta 1389. o pobjedi nad Turcima. Slično pismo je poslao u Firencu, odakle mu je odgovoreno da već znaju za turski poraz. Na pobjedu Srba posredno ukazuje i dnevnik ruskog mitropolita Pimena s puta u Carigrad, u kojem se pominju veliki neredi u Turskoj 12 dana poslije Kosovske bitke. U bici su poginula oba vladara: kneza Lazara Turci su zarobili i posjekli, a sultana Murata Prvog ubio je srpski ratnik Miloš Obilić, probivši se kroz tursku vojsku. U svakom slučaju, nesporna je posljedica sudara hrišćanstva i islama i dviju u svemu različitih kultura: Srbija je, budući da nije imala tako velike rezerve kao Turska, ubrzo postala vazalna država. Sedam decenija kasnije je pokorena i potom je provela četiri vijeka u ropstvu. Kosovska bitka je postala predmet legende, prvo kod bugarskog pisca Konstantina Filozofa u “Životu despota Stefana Lazarevića”, zatim kod dubrovačkog istoričara Mavra Orbinija u djelu “Il Regno degli Slavi” (Carstvo Slovena), a najviše u ciklusu veličanstvenih srpskih narodnih pjesama.
1491 – Rođen engleski kralj Henri Osmi, surovi apsolutista, koji je raskidom s rimokatoličkom crkvom izveo crkvenu reformaciju proglašenjem 1534. anglikanske crkve, nezavisne od Vatikana, s kraljem kao vrhovnim vjerskim poglavarom. Ženio se šest puta, a s papom je raskinuo saradnju kad nije dobio dozvolu da se razvede od Katarine Aragonske i oženi Anom Bolen, koju je kasnije pogubio. Proširio je vlast na Vels, Škotsku i Irsku i izgradio jaku flotu.
1577 – Rođen flamanski slikar Peter Paul Rubens, jedan od najvećih majstora baroka, koji je sjedinio najbolje tradicije sjevernjačkog i italijanskog slikarstva. Stvorio je slike pune dramatike, patosa, čulnosti, raskoši kostima i sjaja boja. Radio je istorijske, vjerske i mitološke kompozicije, seoske i galantne scene, portrete i pejzaže. Živio je pretežno u Antverpenu, ali je radio i u Francuskoj i Španiji, gdje je uticao na španskog slikara Dijega Rodrigesa de Silvu Velaskesa. Pošto je imao veliki broj porudžbina, često slika ogromnih dimenzija, dio posla je prepuštao učenicima, među kojima su najznačajniji flamanski slikari Anton Van Dajk i Jakov Jordans.
1629 – Mirom u Aleu okončana pobuna hugenota u Francuskoj.
1712 – Rođen francuski filozof, pisac i kompozitor Žan-Žak Ruso, koji je inspirisao ideologiju Francuske revolucije, posebno autore “Deklaracije o pravima čovjeka i građanina”. NJegova politička filozofija je uticala i na Imanuela Kanta, Johana Gotliba Fihtea i Georga Vilhelma Fridriha Hegela. Smatrao je da je čovjek po prirodi pravedan i dobar, ali da njegovu prirodu guše nepravični, iskvareni i nerazumni sistemi vladavine i egiostični nagoni. Tvrdio je da su ljudske ustanove prolazne, ali da su trajnije ako su zasnovane na principima uma, odnosno na ljudskoj prirodi i na načelima društvenog ugovora koji jednako obavezuje vladare i podanike. Idealizovao je prvobitno “prirodno stanje”, uzrokom nejednakosti je smatrao privatnu svojinu, a ideju o prirodnom vaspitanju je razvio u pedagoškom romanu “Emil”. Religiozni dio tog djela, “Ispovijest savojskog vikara”, ražestio je konzervativni parlament koji je naložio da se djelo spali. Najsnažnije je izrazio težnje francuskog prosvjetiteljstva: kritiku i negaciju klasnog društva, njegovog morala, filozofije i umjetnosti. Bavio se uzgred muzikom i komponovao je operu “Seoski vrač”, melodramu “Pigmalion” i napisao “Muzički leksikon”, “Disertaciju o modernoj muzici”, “Pismo o francuskoj muzici”. Ostala djela: “Društveni ugovor”, “Rasprava o naukama i umjetnostima”, “Rasprava o porijeklu i osnovama nejednakosti među ljudima”, “Julija ili Nova Eloiza”, “Pismo Dalamberu”, “Pisma s planine”, “Ispovijesti”.
1836 – Umro američki državnik Džejms Medison, “otac američkog ustava”, predsjednik SAD od 1809. do 1817. Sa Aleksanderom Hamiltonom i Džonom Džejom napisao je “Federalističke spise” radi pridobijanja podrške za ratifikaciju ustava koji je umjesto konfederacije učvrstio uniju federalnih država SAD.
1838 – Krunisana britanska kraljica Viktorija Prva Aleksandrina, godinu dana pošto je naslijedila prijesto. Tokom njene vladavine do 1901, često nazivane “viktorijanskim vijekom”, moć britanske imperije i njeno kolonijalno carstvo su doživjeli vrhunac.
1867 – Rođen italijanski pisac Luiđi Pirandelo, dobitnik Nobelove nagrade za književnost 1934, jedan od najzačajnijih dramskih pisaca 20. vijeka. U pripovijetkama, romanima i dramama prožetim osobenim, tragičnim humorom, iznio je ideje o iluzornosti realnog života i realnosti subjektivnih iluzija. Napisao je 44 drame, sabrane pod naslovom “Gole maske”, u kojima je sagledavao građanskog čovjeka, njegovo saznanje o relativnosti života, čak i sumnju u vlastito postojanje. Isprva je izazvao revolt i zabunu publike, ali je ubrzo stekao opšte priznanje i otvorio nove puteve moderne dramaturgije. Djela: pripovijetke “Priče za jednu godinu”, “Smrt na leđima”, romani “Pokojni Matija Paskal”, “NJen muž”, drame “Đakomino”, “Henri Četvrti”, “Šest lica traže pisca”.
1873 – Rođen francuski hirurg i biolog Aleksis Karel, dobitnik Nobelove nagrade za medicinu 1912. Značajan je po otkrićima o prenosu tkiva i održavanju živog tkiva van organizma. Takođe je unaprijedio hirurgiju krvnih sudova.
1874 – Umro srpski državnik Ilija Garašanin, čije djelo “Načertanije”, objavljeno 1844, predviđalo oslobađanje svih Južnih Slovena i stvaranje velike jugoslovenske države pod vođstvom Srbije. Zalagao se i za Savez balkanskih naroda koji bi se zajedno oduprli Otomanskom carstvu. Sin je trgovca Milutina Savića iz sela Garaši kod Kragujevca i prezime je uzeo prema nazivu rodnog mjesta. Karijeru je počeo kao oficir 1837. i bio prvi starješina vojske kneza Miloša Obrenovića, ali je poslije abdiciranja kneza Miloša 1839. morao u izbjeglištvo. Po povratku u otadžbinu od 1843. do 1852. bio je ministar unutrašnjih dela, do 1853. ministar spoljnih poslova, ali je smijenjen pod pritiskom Rusije, iako se protivio austrofilskoj politici kneza Aleksandra Karađorđevića i smatrao da Srbija treba da se osloni na Rusiju i Francusku. Ponovo je postao ministar unutrašnjih dela 1858. i odluka Svetoandrejske skupštine o zbacivanju dinastije Karađorđević najviše je njegova zasluga. Na poziv kneza Mihaila Obrenovića 1861. postao je šef vlade i diplomatije. Prihvatio je njegovu ideju o savezu s Crnom Gorom, Grčkom i Rumunijom u pripremanju ustanka protiv Turaka, takođe je vodio tajne pregovore o ustanku s prvacima Srba u Bosni i Šiptara, ali je otpušten 1867. zbog protivljenja kneževoj ženidbi s Katarinom Konstantinović.
1902 – Kongres SAD ovlastio predsjednika Teodora Ruzvelta da za 40 miliona dolara otkupi prava francuske panamske kompanije i od Kolumbije preuzme stalni nadzor nad zonom Panamskog kanala u kolumbijskoj pokrajini Panami. Poslije pobune podstaknute iz SAD, 3. novembra 1903. je osnovana država Panama koju je prvi priznao Vašington i poslije samo 15 dana zaključio ugovor kojim je za deset miliona dolara kupio široku zonu u području Panamskog zemljouza.
1914 – U Sarajevu srpski nacionalni revolucionar iz organizacije “Mlada Bosna” Gavrilo Princip ubio austrougarskog nadvojvodu, prestolonasljednika Franca Ferdinanda. Austro-Ugarska je poslije toga Srbiji postavila ultimatum, optužujući je da stoji iza atentata. Pošto je Srbija odbacila ultimatum, Austro-Ugarska joj je objavila rat i napala je, čime je otpočeo Prvi svjetski rat. Prethodno je na Franca Ferdinanda bacio bombu Nedeljko Čabrinović, ali je promašio. Atentatori su uhapšeni i osuđeni: Veljko Čubrilović i Danilo Ilić na smrt, a Princip, Čabrinović i Trifko Grabež kao maloljetnici na 20 godina robije, ali su ubrzo umrli u zatvoru u Češkoj.
1919 – U Versaju na Mirovnoj konferenciji potpisan mirovni ugovor s poraženom NJemačkom, čime je i formalno okončan Prvi svjetski rat. Njemačka je izgubila Alzas i Lorenu koji su pripali Francuskoj, Sar je pretvoren u autonomnu oblast pod upravom Pariza, Austrija je svedena na njemačko govorno područje, Belgija i Danska su dobile manje teritorije, a Dancig je postao slobodna luka. NJemačka je izgubila sedminu teritorije s desetinom stanovništva, morala je da plaća reparacije, a njene kolonije su podijeljene ili predate Društvu naroda. Rezultat Versajskog ugovora bilo je i stvaranje novih država – Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Poljske, Čehoslovačke, Mađarske, Finske, Estonije, Letonije i Litvanije.
1921 – Ustavotvorna skupština Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca izglasala Vidovdanski ustav kojim je učvršćena vlast kralja. Skupština je u bitnim pitanjima potčinjena monarhu, a država je proglašena “ustavnom, parlamentarnom i nasljednom monarhijom” s dinastijom Karađorđević. Ustav je važio do 1929, kad ga je kralj Aleksandar Karađorđević ukinuo i zaveo takozvanu šestojanuarsku diktaturu.
1935 – Predsjednik Frenklin Delano Ruzvelt naredio izgradnju trezora zlatnih rezervi SAD u Fort Noksu u Kentakiju.
1940 – Sovjetske trupe zaposjele rumunske oblasti Besarabiju i Bukovinu.
1948 – U Bukureštu objavljena “Rezolucija o stanju u KPJ”, kojom je sovjetski vođa Josif Visarionovič Staljin, posredstvom Informacionog biroa komunističkih partija /Iformbiro ili Kominform/, želio da podvrgne Jugoslaviju svom diktatu. Rezolucijom, koja je obilovala klevetama na račun jugoslovenskog rukovodstva, pozvane su “zdrave snage” da zbace čelnike nove Jugoslavije. Potom se politički, ekonomski, pa i vojni pritisak Staljina neprestano pojačavao, ali je naišao na odlučan otpor.
1950 – Sjevernokorejske trupe zauzele Seul, a snage Južne Koreje odbačene su južno od rijeke Han.
1950 – Pušten u saobraćaj put Beograd – Zagreb, dug 400 kilometara, nazvan “Auto-put bratstva i jedinstva”, u čijoj su izgradnji učestvovale i dobrovoljne omladinske radne brigade iz cijele zemlje.
1956 – U poljskom gradu Poznanj ugušeni radnički nemiri u kojima je bilo dosta žrtava, i to je bio jedan od prvih izraza latentne krize u istočnoevropskim zemljama poslije Staljinove smrti.
1960 – Osnovan Univerzitet u Novom Sadu.
1970 – Trupe SAD počele da se povlače iz Kambodže.
1976 – Sejšelska ostrva u Indijskom okeanu poslije 160 godina stekla nezavisnost od Velike Britanije.
1977 – Umro srpski slikar Ivan Tabaković, profesor Akademije primenjenih umetnosti u Beogradu, član Srpske akademije nauka i umetnosti, jedan od najznačajnijih predstavnika srpskog modernog slikarstva. Studirao je u Budimpešti, Zagrebu i Minhenu. Počeo je sa senzibilnim realističkim portretima i mrtvom prirodom, zatim u socijalno angažovanoj fazi dopirao do duhovite groteske u slikanju deformisanosti građanskog mentaliteta, u intimističkoj fazi je stavljao naglasak na čistu likovnost, a potom je istraživao veze nauke i umjetnosti i izvore likovnog izražavanja, pri čemu je imao dodirne tačke s nadrealizmom, apstraktnim slikarstvom i dadaizmom. U posljednjoj fazi je primjenjivao tehniku kolaža, stvarajući lucidnom maštovitom kombinatorikom neočekivane nadstvarne vizije u koje je prevodio poetsko-filozofska razmišljanja o prirodi čovjeka i kosmosa.
1981 – Od snažne eksplozije u sjedištu Islamske republikanske partije poginule 74 osobe, uključujući šefa vladajuće partije, moćnog predsjednika Vrhovnog suda Irana ajatolaha Mohameda Hoseina Beheštija, četiri ministra, šest zamjenika ministra i 20 članova Medžlisa.
1992 – Prva generacija regruta Vojske Republike Srpske BiH, na praznik Vojske – Vidovdan, u Han Pijesku položila svečanu zakletvu.
1993 – Predstavnici Republike Srpske i Hrvatske Zajednice Herceg-Bosne /HZHB/ na pregovorima u Ženevi prihvatili vojni dokument preuzet iz Vens-Ovenovog mirovnog plana za bivšu BiH.
1993 – Grčka protjerala u Albaniju hiljade ilegalnih imigranata poslije odluke Tirane da protjera jednog grčkog pravoslavnog sveštenika.
1995 – Japan i SAD postigli sporazum o trgovini automobilima, izbjegavši u posljednjem trenutku najavljene američke sankcije protiv japanske automobilske industrije i mogući trgovinski rat.
1996 – Ruske trupe počele povlačenje iz Čečenije.
1996 – Predsjednik Turske Sulejman Demirel mandat za sastav vlade povjerio vođi islamističke Partije blagostanja Nedžmetinu Erbakanu, koji je poslije 73 godine postao prvi islamistički premijer Turske.
2001 – Bivši jugoslovenski predsjednik Slobodan Milošević isporučen Haškom tribunalu i prebačen u Ševeningen. Milošević je isporučen na osnovu odluke Vlade Srbije da se direktno primjenjuje Statut Haškog tribunala, koja je donesena nakon odluke Ustavnog suda SRJ da obustavi izvršenje.
2003 – Predsjedništvo Saveza logoraša Republike Srpske donijelo odluku da Savez logoraša podnese Međunarodnom sudu pravde u Hagu tužbu protiv Federacije BiH i Hrvatske za genocid i etničko čišćenje nad srpskim narodom, te pojedinačne tužbe protiv pojedinih lica iz Federacije BiH i Hrvatske.
2004 – Izvršena prijevremena primopredaja vlasti u Iraku između američke administracije i domaćih vlasti, čime je ovoj zemlji vraćen suverenitet poslije 14 mjeseci okupacije.
2004 – Ruske snage tokom višečasovne akcije zauzele veći dio regiona Ingušetije na granici sa Čečenijom i ubile lidera pobunjeničke grupe Magomeda Jevlojeva.
2006 – Vrhovni sud Srbije potvrdio Miloradu Ulemeku Legiji kaznu zatvora od 40 godina za ubistvo Ivana Stambolića i pokušaj ubistva Vuka Draškovića u Budvi, dok je ostaloj sedmorici optuženih policajaca potvrđena kazna u ukupnom trajanju od 207 godina zatvora.
2006 – Crna Gora postala 192. članica Ujedinjenih nacija.
Foto: nezavisne.com
Izvor: SRNA
