Danas je petak, 24. maj, 145. dan 2024. Do kraja godine ima 221 dan.
1543. – Umro poljski astronom Nikola Kopernik, tvorac heliocentričnog sistema, jedne od najvećih prekretnica u istoriji nauke. Umjesto ptolomejskog geocentričnog sistema, prema kojem je Zemlja centar vasione, on je poslije istraživanja koja je obavio po povratku s višegodišnjih studija u Italiji – polazeći od teorije grčkih astronoma koji su smatrali da je Sunce centar svijeta oko kojeg kruže Zemlja i druge planete – uspostavio heliocentrični sistem. Prema tom učenju, Zemlja i planete se kreću po putanjama u čijem je centru Sunce, a prividno kretanje nebeske sfere je posljedica kretanja Zemlje. Time je udario temelje moderne astronomije i osnove za otkrića Johanesa Keplera i Isaka NJutna o kretanju nebeskih tijela, ali je njegova teorija imala dalekosežne posljedice i za ostale prirodne nauke i cjelokupan duhovni razvoj čovječanstva. NJegovo učenje je, uz mnoštvo sljedbenika, zbog zloglasne rimokatoličke inkvizicije, imalo i mučenike – Đordana Bruna je sud inkvizicije poslao na lomaču, a Galilea Galileja, pod prijetnjom smrti, primorao da svoje učenje proglasi zabludom. Rimska crkva je 1616. zabranila sva djela kojima je osnova bilo Kopernikovo učenje. Djela: “Komentariolus…”, “De revolucionibus orbium celestium”.
1544. – Rođen engleski ljekar i fizičar Vilijam Gilbert, nazvan “ocem elektriciteta”, lični ljekar kraljice Elizabete Prve. U fizici se proslavio – mada mu je ta grana nauke bila samo hobi – kapitalnim djelom “O magnetima”. Dokazao je da je Zemlja veliki loptasti magnet i da se igla na kompasu ne upravlja prema nebu, kako se do tada vjerovalo, nego prema magnetnim polovima planete. Shvatanjima magnetizma nebeskih tijela i elektriciteta snažno je uticao na razvoj nauke u 17. vijeku.
1686. – Rođen njemački fizičar Gabrijel Danijel Farenhajt, koji je 1726. izradio prvi termometar sa živom. Takođe je stvorio skalu za mjerenje temperature od 180 stepeni, nazvanu njegovim imenom, na kojoj je tačka smrzavanja na 32. stepenu, a ne na nuli kao kod Celzijusove skale. Farenhajtova skala je u upotrebi u SAD, ranije i u Velikoj Britaniji.
1743. – Rođen francuski ljekar i novinar Žan Pol Mara, jedan od vođa Francuske revolucije i lider montanjara. U listu “Prijatelj naroda”, koji je pokrenuo, zastupao je interese gradske sirotinje i seljaka i bespoštedno žigosao aristokratiju. Zalagao se za ukidanje torture i smrtne kazne i za slobodu štampe. Sukobio se 1793. sa žirondincima, koji su ga optužili za izdaju, ali ga je sud oslobodio. Predvodio je od 31. maja do 2. juna 1793. jakobinski ustanak protiv vlasti žirondinaca, poslije kojeg je uvedena jakobinska diktatura. Ubila ga je žirondinka Šarlota Korde u julu 1793. Djela: “Filozofski esej o čovjeku”, “Okovi ropstva”.
1819. – Rođena britanska princeza Aleksandrina Viktorija, koja je kao kraljica Viktorija Prva bila na prijestolu od 1837. do 1901. Tokom njene vladavine u Velikoj Britaniji je izvedena industrijska revolucija, kapitalistička proizvodnja se naglo razvila, a britansko kolonijalno carstvo se raširilo po cijeloj planeti. NJena vladavina se često naziva “viktorijanskim vijekom”.
1822. – Trupe pod komandom Antonija Hosea de Sukrea potukle su Špance u bici kod Pićinće, čime je Kito obezbijedio nezavisnost od Španije.
1844. – Pronalazač telegrafa Semjuel Morze je iz Vašingtona poslao u 65 kilometara udaljeni Baltimor prvu telegrafsku poruku u istoriji, koja je glasila: “Šta je to Bog uradio?”. Linija Vašington – Baltimor je postavljena za šest sedmica, pošto je prethodno Kongres SAD odobrio 30.000 dolara za njenu gradnju.
1850. – Rođen srpski revolucionar Afanasije Stojanović, jedini učesnik Pariske komune među južnim Slovenima, koji je 1871. ranjen na barikadama. Poslije propasti Komune vratio se u Srbiju, gdje je dvaput zatvaran, potom se sklonio u Austriju, zatim u Rusiju, gdje je umro i sahranjen uz najveće vojne počasti.
1899. – Rođen srpski arhitekta Branislav Kojić, profesor Beogradskog univerziteta, član Srpske akademije nauka i umetnosti, projektant Umjetničkog paviljona na Kalemegdanu i starog dijela palate “Borba”. Jedan je od osnivača Grupe arhitekata modernog pravca poslije Prvog svjetskog rata, čiji je bio dugogodišnji predsjednik. Djela: “Poljoprivredne zgrade”, “Industrijska arhitektura”, “Stara gradska i seoska arhitektura u Srbiji”, “Seoska arhitektura i rurizam”.
1926. – Otvorena je Univerzitetska biblioteka u Beogradu, čija gradnja je uz pomoć Karnegijeve zadužbine započeta 1921, a završena 1924. Bila je to prva zgrada u Srbiji namjenski građena za biblioteku. Naziv Univerzitetska biblioteka “Svetozar Marković” dobila je 1946.
1941. – Na izlazu iz Danskog prolaza njemački ratni brod “Bizmark”, koji je krenuo u Atlantik da potapa britanske konvoje, pogodio je u Drugom svjetskom ratu britansku krstaricu “Hud”, od čijih su se 1.422 mornara spasila samo trojica. Potom su britanski brodovi počeli da gone njemački “Bizmark” i pogodili ga 27. maja 1941. na pučini ispred francuske obale, poslavši na dno okeana 2.300 članova posade.
1941. – Rođen američki pjevač i kompozitor Robert Cimerman, poznat kao Bob Dilan, jedan od najpopularnijih muzičara 20. vijeka. Smislio je 1965. i popularisao tzv. folk-rok muziku, ali je komponovao i pjevao i mnoštvo balada, protestnih, kantri i folk pjesama. Na koncertima širom svijeta demonstrirao je muzičku univerzalnost, svirajući usnu harmoniku, gitaru, klavir.
1964. – U nemirima na fudbalskoj utakmici u prijestonici Perua Limi, izazvanim odlukom sudije da poništi gol domaće ekipe, poginulo je više od 300 ljudi, u najvećoj nesreći u istoriji fudbala.
1974. – Umro američki pijanista afričkog porijekla kompozitor i šef orkestra Edvard Kenedi “Djuk” Elington, jedan od najznačajnijih džez muzičara. Orkestar koji je osnovao 1926. bio je uzor svim orkestrima džez muzike. Napisao je oko 2.000 kompozicija.
1977. – Predsjednik Prezidijuma Vrhovnog sovjeta SSSR Nikolaj Podgorni isključen iz Politbiroa vladajuće Komunističke partije.
1981. – Kao žrtve terorista predsjednik Ekvadora Haime Roldos Agilera i još sedam ljudi poginulo je u avionskoj nesreći na Andima, u blizini peruanske granice.
1992. – Kasarna JNA “Viktor Bubanj” u Sarajevu planski evakuisana. Pripadnici JNA, koji su duže vrijeme bili blokirani u kasarni, evakuisani su bez i jednog ispaljenog metka.
1993. – Eritreja stekla nezavisnost od Etiopije poslije tri decenije građanskog rata.
1994. – U stampedu muslimanskih hodočasnika u Meki, u Saudijskoj Arabiji, poginulo 270 ljudi.
1995. – Osmogodišnja Zorica Divčić ubijena u Ozrenskoj ulici, na Vracama, dok su dvije osobe ranjene u napadu muslimanske artiljerije na ovo srpsko naselje u Sarajevu.
1995. – Ministarstvo spoljnih poslova Rumunije saopštilo je da su Grčka, Bugarska, Rumunija, Moldavija i Ukrajina, u skladu s članom 50 Povelje UN, podnijele Savjetu bezbjednosti zahtjev za hitnu nadoknadu štete koju trpe usljed sankcija protiv Savezne Republike Jugoslavije.
1995. – Umro engleski državnik i publicista DŽejms Harold Vilson, vođa Laburističke stranke, premijer Velike Britanije od 1964. do 1970. i od 1974. do 1976. Djela: “NJu dil za ugalj”, “Rat protiv siromaštva u svijetu”.
2001. – Jugoslovenske Združene snage bezbjednosti ušle u podsektore “Jug” i “Sjever” Sektora “B” kopnene zone bezbjednosti, čime su zauzele granicu prema Kosovu.
2001. – Predstavnik Vermonta u američkom Senatu DŽejms DŽefords napustio je Republikansku stranku, čime su demokrati dobili većinu u Gornjem domu američkog Kongresa.
2003. – Vladika Nikolaj Velimirović uvršten među svece Srpske pravoslavne crkve.
2004. – Predsjednik SCG Svetozar Marović boravio u prvoj posjeti Zagrebu, tokom koje je načelno dogovoren transfer srpskih zatvorenika iz Lepoglave u zatvore u SCG.
2004. – Filipinski predsjednik Glorija Arojo pobijedila na predsjedničkim izborima.
2008. – U Beogradu osnovan Srpski svjetski kongres dijaspore, koji se zalaže za očuvanje jezika i identiteta Srba u svijetu.
2010. – Umrla velika kneginja Leonida Georgijevna Romanova. Ona je bila i posljednji predstavnik kuće Romanovih rođen prije Oktobarske revolucije 1917. godine.
Danas je Dan slovenskih prosvetitelja Ćirila i Metodija, Grka iz Soluna, osnivača slovenske književnosti i tvoraca prvog slovenskog pisma – glagoljice. To pismo su stvorili prilagođavanjem grčke azbuke slovenskim glasovnim potrebama na koje su preveli više crkvenih knjiga. U prosvjetiteljskom radu u Velikoj Moravskoj, gdje ih je na molbu kneza Rastislava poslao romejski car Mihailo Treći, naišli su na veliki otpor njemačkih crkvenih velikodostojnika, pa su morali da idu u Rim da se pravdaju pred papom. Poslije Ćirilove smrti u Rimu Metodije je nastavio misionarski rad u Moravskoj i Panoniji. Kad je umro, njihovi učenici su protjerani iz Moravske, ali su nastavili rad među južnim Slovenima.
Foto: nezavisne.com
Izvor: SRNA
