Danas je petak, 25. avgust, 237. dan 2023. Do kraja godine ima 128 dana.
325. – U Nikeji završen Prvi vaseljenski crkveni sabor, koji je sazvao rimski car Flavije Valerije Konstantin Veliki; na saboru je osuđena arijevska jeres, uspostavljena doktrina o “Svetom trojstvu” i reformisan Julijanski kalendar.
1270. – Umro francuski kralj Luj Deveti, koji je tokom vladavine od 1226. ojačao do tada slabu kraljevsku vlast i predvodio Šesti i Sedmi krstaški rat.
1530. – Rođen ruski car Ivan Četvrti Vasiljevič, nazvan Ivan Grozni, prvi ruski car, koji je radi stvaranja jake centralizovane države jačao carsko samodržavlje i suzbijao samovolju boljara. Reforme je sprovodio grubo, zbog čega je dobio nadimak “Grozni”. Podigao je 1553. prvu štampariju u Rusiji, a 1584. je radi jačanja trgovine sa zapadnom Evropom izgradio grad Arhangelsk na ušću Sjeverne Dvine u Bijelo more. Potukao je Mongole i osvojio Kazan 1552. i Astrahan 1556, tako da je Rusija ovladala cijelim vodenim putem Volge, a potom je pripojio Sibir.
1718. – Francuski iseljenici u Americi u Luizijani osnovali grad Nju Orleans, nazvan tako u čast francuskog vojvode od Orleana.
1744. – Rođen njemački pisac, istoričar, filozof i protestantski teolog Johan Gotfrid fon Herder, koji je djelom “Ideje o filozofiji istorije čovječanstva” znatno uticao na mladog Johana Volfganga Getea, književni pokret “šturm und drang” i njemački romantizam. Kao filozof je pokušao da izmiri materijalizam Baruha de Spinoze s idealizmom Gotfrida Vilhelma Lajbnica i bio protivnik formalizma Imanuela Kanta. Jedno od njegovih glavnih djela je zbirka narodnih pjesama “Glasovi naroda u pjesmama” u kojoj su i četiri srpske pjesme, uključujući “Hasanginicu” u Geteovom prevodu.
1776. – Umro škotski filozof, ekonomista i istoričar Dejvid Hjum, koji je kritikom vjerodostojnosti metafizike, odnosno preispitivanjem principa kauzaliteta, uzdigao empirističko filozofsko mišljenje u Engleskoj. Podstakao je kritičku filozofiju Imanuela Kanta i znatno uticao na pozitivizam i logičko-empirističku filozofiju. Prethodnik je klasičnih engleskih ekonomista i tvorac kvantitativne teorije novca. Djela: “Rasprava o ljudskoj prirodi”, “Moralni, politički i literarni ogledi”, “Filozofski ogled o ljudskom razumu”, “Političke rasprave”, “Istraživanje principa morala”, “Istorija Engleske”, “Moj život”.
1819. – Rođen američki detektiv škotskog porijekla Alen Pinkerton, koji je 1850. osnovao Nacionalnu detektivsku organizaciju “Pinkerton”.
1822. – Umro engleski astronom njemačkog porjekla Vilijam Heršel, koji je 1781. otkrio planetu Uran, što mu je donijelo članstvo, a potom i položaj predsjednika u Londonskom kraljevskom društvu. Otkrio je i dva od pet Uranovih satelita i dva Saturnova satelita. Osmatranjem maglina, dvojnih i mnogostrukih zvijezda i proučavanjem Sunčevog sistema i galaksije Mliječni put zaslužio je naziv tvorca zvjezdane (stelarne) astronomije.
1825. – Urugvaj objavio nezavisnost od Španije.
1839. – U Užicu osnovana gimnazija, među najstarijim u Srbiji, tako da je ovaj grad postao jedan od najznačajnijih kulturnih centara zapadne Srbije. Učenici te gimnazije bili su prvaci socijalističkog pokreta u Srbiji krajem 19. i početkom 20. vijeka Radovan Dragović, Dimitrije Tucović i Dušan Popović, istaknuti profesori, naučnici, filozofi, političari – poput LJubomira Stojanovića, Božidara Kneževića, LJubomira Davidovića, Dragiše M. Đurića, Milana Predića.
1841. – Rođen švajcarski hirurg Emil Teodor Koher, dobitnik Nobelove nagrade za medicinu 1909. Ispitivao je funkciju štitne žlijezde i znatno doprinio razvoju savremene hirurgije.
1842. – U Kragujevcu ustavobranitelji, na čelu sa Tomom Vučićem – Perišićem, podigli bunu seljaka nezadovoljnih povećanjem poreza i oborili s prijestola kneza Mihaila Obrenovića, poslije čega je Vučić u Beogradu, kao “predvoditelj naroda”, za kneza proglasio Aleksandra Karađorđevića.
1867. – Umro engleski fizičar i hemičar Majkl Faradej, koji je 1831. otkrio zakon elektromagnetske indukcije, što je naučni osnov elektrotehnike, a 1833. dva osnovna zakona elektrolize – osnov elektrohemije i učenja o elektricitetu s gledišta korpuskularne strukture. Otkrio je i vezu magnetnog polja i svjetlosti, utemeljio učenje o fizičkom polju, unapredio hemiju i optiku. Njegovim imenom je nazvana mjerna jedinica za električnu kapacitivnost – Farad (oznaka F) – i više efekata i uređaja: “Faradejev tamni prostor”, “Faradejev efekat”, “Faradejev cilindar”, “Faradejev broj”. Nije bio matematičar, pa je njegove ideje i pronalaske matematički formulisao i razradio engleski teorijski fizičar Džejms Klerk Maksvel. Djela: “Eksperimentalna istraživanja u elektricitetu”, “Eksperimentalna istraživanja u hemiji i fizici”, “O raznim silama u prirodi”, “Predavanja o hemijskoj istoriji jedne svijeće”.
1875. – Kapetan Metju Veb postao prvi čovjek koji je preplivao kanal La Manš.
1900. – Umro njemački filozof poljskog porijekla Fridrih Vilhelm Niče (na fotografiji), koji je bio zaokupljen temama smrti Boga (i idejom natčovjeka), voljom za moć i večnim vraćanjem. Optuživan je da je stvorio ideološku potku nacizma, ali je to krajnje proizvoljno tumačenje ozbiljna filozofska misao odavno odbacila. U početku je na njega snažno uticao Artur Šopenhauer, kad je nastao spis “Rođenje tragedije iz duha muzike”, ali je kasnije, suprotno Šopenhaueru, razvio ideju o potvrđivanju života. Ostala djela: “Tako je govorio Zaratustra”, “Volja za moć”, “S one strane dobra i zla”, “Sumrak idola”, “Ljudsko, odveć ljudsko”, “Genealogija morala”, “Eče homo”, “Radosna nauka”, “Nesavremena razmatranja”.
1912. – Rođen njemački državnik Erih Honeker, od 1976. do 1989. predsjednik Njemačke Demokratske Republike, kad je oboren s vlasti na talasu masovnih antirežimskih protesta. Kao člana Komunističke partije NJemačke, nacisti su ga uhapsili 1935. i u koncentracionim logorima je bio do 1945. U Politbiro vladajuće istočnonjemačke Jedinstvene socijalističke partije Njemačke (komunisti) je izabran 1958, prvi sekretar je postao 1971, a generalni sekretar 1976. Umro je 1994. u izbjeglištvu u Čileu.
1921. – SAD potpisale s poraženom Njemačkom mirovni ugovor, čime je formalno okončano ratno stanje dvije države u Prvom svjetskom rata.
1930. – Rođen škotski filmski glumac Šon Koneri, koji se proslavio glumeći u vrijeme hladnog rata britanskog tajnog agenta Džejmsa Bonda, lik iz priča engleskog pisca Jana Fleminga. Kasnije je igrao u ambicioznijim ostvarenjima, u kojima je potpunije izrazio sposobnost snažnog i temperamentnog tumačenja impulsivnih karaktrera. Filmovi: “Dr No”, “Goldfinger”, “Operacija grom”, “Iz Rusije, s ljubavlju”, “Dijamanti su vječni”, “Zavjerenici”, “Brdo izgubljenih”, “Zardoz”, “Ime Ruže”, “Nikad ne reci nikad”, “Pravedni cilj”.
1940. – Britansko ratno vazduhoplovstvo u Drugom svjetskom ratu bacilo prve bombe na Berlin.
1944. – Savezničke snage oslobodile Pariz u Drugom svjetskom ratu.
1961. – Predsjednik Brazila Žanio Kvardos poslije samo sedam mjeseci na tom položaju neočekivano podnio ostavku, navodeći kao razlog neidentifikovane “okultne snage”.
1964. – Kenet Kaunda postao prvi predsjednik Zambije.
1965. – Snježna lavina sručila se s glečera u švajcarskim Alpima i zatrpala 108 ljudi.
1972. – Kina prvi put upotrijebila veto u Savjetu bezbednosti UN i usprotivila se prijemu Bangladeša u svjetsku organizaciju.
1988. – Iran i Irak u Ženevi počeli pregovore bez posrednika o okončanju osmogodišnjeg rata dvije susjedne zemlje.
1989. – Poslije 12 godina i šest milijardi pređenih kilometara, američki vasionski brod bez ljudske posade “Vojadžer dva” dospio do planete Neptun i njenog satelita Triton i poslao na Zemlju snimke tih nebeskih tijela.
1990. – Savjet bezbjednosti UN odobrio vojnu akciju protiv Iraka zbog napada te zemlje na susjedni Kuvajt.
2008. – U depou Arhiva Srbije pronađena arhivska građa, decenijama neobrađena i nepoznata istoričarima, koja otkriva nove pojedinosti od značaja za proučavanje istorije Srbije 19. i 20. vijeka.
Foto: Pixabay
Izvor: SRNA
